برای ارائه موضوع گروه کانونی دو نشخه پاورپوینت آماده شده است.
مقدمهاین روش زمانی مورد استفاده قرار می‌گیرد که دستیابی به بنیاد ذهنیت (ذهنیت مشترک) افراد اهمیت داشته باشد. لذا این روش به ذهنیت یک نفر خاص به صورت منفرد کاری ندارد بلکه سعی در درک برآیند ذهنیت افراد دارد.
این روش در ساده‌ترین تعریف نوعی مصاحبه با حضور یک گرداننده بحث است که بر اساس یک راهنمای از قبل تنظیم شده بحث را هدایت می‌کند. این روش مناسبترین راه برای درک این مساله است که یک جامعه در مجموع چگونه می‌اندیشد.
گروه کانونی یا گفتگوی گروهی متمرکز یکی از انواع متعدد شیوه‌های کیفی است. این گونه شیوه‌ها به ویژه گروه کانونی در پژوهش‌های استراتژیک به دنبال دانشتن این هستند که مردم چگونه به معانی دست می‌یابند و دنیا و زندگی خود را چگونه تفسیر می‌کنند.
بحث گروهی متمرکز دارای عناصر اصلی برای اجرا می باشد که ضمن سادگی دقت در هریک از این عناصر الزامی است. این عناصر عبارتند از :
- گروه (مرکب از 6 تا 12 نفر)
- بحث (موضوع مشترک)
- مدیر (گرداننده بحث)
- اطلاعات نهایی
تعاریف و روش‌های گروه کانونیگاه محققان اجتماعی گروهی را به محیط آزمایشگاه می‌آورند. اما آنان را در شرایطی مورد تحقیق قرار می‌دهند که ساختمندی و دقت آزمایش‌های کنترل شده را ندارد. این گونه آزمایش‌ها را آزمایش گروه کانونی می‌گویند. محققان اجتماعی معمولا از این نوع آزمایش ها به ویژه در حوزه بازار و ارزیابی کالا ها یا بررسی جنبه‌های مختلف یک موضوع استفاده می‌کنند.
در بررسی یک موضوع معمولا از چند گروه کانونی استفاده می‌کنند ، زیرا این خطر جدی وجود دارد که یک گروه 7 تا 12 نفره کاملاً استثنایی باشد و نتوان دیدگاه‌های آن را تعمیم داد.
- تعریف کروگر (Kruger) از گروههای کانونی:
روشی برای تبادل افکار و مذاکره است که طبق یک برنامه‌ریزی دقیق طراحی می‌شود تا ادراکات و بینش مصاحبه شوندگان را در محیطی به دور از تهدید و فشار بسنجد.
- تعریف مورگان ( Morgan ):
گروههای کانونی شکلی از مصاحبه گروهی هستند اما تمیز و تشخیص بین این دو خیلی مهم است. بطوری که مصاحبه گروهی شامل مصاحبه همزمان تعدادی از افراد بوده و تمرکز اصلی بر پرسش‌ها و پاسخ‌های مطرح شده بین محقق و مصاحبه شوندگان می باشد. اما گروه های کانونی بر تعامل در گروه تاکید دارد البته این تعامل بر اساس موضوعات ارایه شده از سوی محقق است و در گروههای کانونی، تعامل بین شرکت‌کنندگان در تحقیق مبنای ایجاد داده‌ها و بینش و آگاهی قرار می‌گیرد.
- تعریف ادموند (Edmunds) :
focus group interviews “... are either guided or unguided discussions addressing a particular topic of interest or relevance to the group and the researcher.”
گفتگو گروهی متمرکز هر گفتگوی هدایت شده یا هدایت نشده در جهت یک موضوع خاص است که مورد علاقه یا مرتبط با اعضای گروه یا پژوهشگر باشد.
تعریف بش (Basch) :
a qualitative approach to learning about population subgroups with respect to conscious, semiconscious, and unconscious psychological and sociocultural characteristics and processes
یک دیدگاه کیفی برای دانستن درباره مشخصات و پروسه آگاهی، نیمه‌آگاهی و ناآگاهی، روانی و اجتماعی-فرهنگی بخش‌هایی از مردم
تاریخچه گروههای کانونی:استفاده از گروههای کانونی در جهانی دوم وجود داشته است. رابرت مرتون Robert Merton به عنوان یک جامعه‌شناس این شیوه را در سالهای پس از جنگ جهانی دوم معرفی و مرسوم کرد. او کتابی با عنوان « The Focused Interview» گفتگوهای متمرکز را در سال 1956 نوشت. در این دوران انتقادهای زیادی از سوی جامعه‌شناسان نسبت به روش‌های کیفی پژوهش صورت می‌گرفت. شاید مطرح شدن این شیوه در دهه پنجاه به این دلیل بود اما در سالهای دهه پنجاه این شیوه بیشتر به شکل عادی و پیش‌پا افتاده در تجارت استفاده می‌شد. این مساله تا دهه 1980 که جامعه‌شناسان این شیوه دوباره کشف کردند ادامه شد. آنان این شیوه را group interviews نامیدند هر چند دقیق‌تر و بهتر بود از گروه کانونی یا همان Focus group استفاده شود.
این شیوه در دهه نود به دو دلیل شناخته‌تر شد اول به دلیل استفاده از آن در پژوهش‌های مربوط به فرهنگ عامه و پاپ و دیگری استفاده گسترده بیل کلینتون از این تکنیک در مبارزات انتخاباتی ریاست جمهوری ایالات متحده در سال 1992.
هدف از ایجاد گروههای کانونی :- تجزیه و تحلیل محصولات، خدمات یا فرآیند‌ها به منظور بهبود آنها یا شناسایی، شفاف سازی، تشریح و اصلاح مساله
- سنجش و ارزیابی یک فرآیند برای تشخیص درست آن
- فراهم کردن اطلاعات واقعی به عنوان راهنما در تصمیم‌گیری، جایگزینی عقاید و نظرات و تمرکز بر داده‌های موجود
- ایجاد پایه‌ای از دانش مشترک در خصوص یک مساله یا موضوع ، مصرف کنندگان و سایر گروههای هدف در ارتباط با تنوع گسترده‌ای از موضوعات و مسائل مختلف
- انعکاس دانش و آگاهی به دست آمده از گروهی به گروه دیگر.
کاربرد گروههای کانونی :بررسی تاثیر یک فیلم، برنامه‌تلویزیونی، تبلیغات، محصولات مصرفی
بررسی تغییرات اجتماعی و فرهنگی در جامعه در مباحث انسان‌شناسی فرهنگی
تعیین دلایل افت و یا افزایش محبوبیت شخصیت‌های سیاسی
استفاده از نظرات جدید و مفاهیم خلاق
ابزار برنامه‌ریزی استراتژیک
کسب اطلاعات زمینه‌ای و کلی درباره موضوع مورد نظر
طرح فرضیه‌های تحقیقی که قابلیت ارایه به عنوان تحقیقات و آزمون‌هایی را داشته باشند که در آنها از روشها و رویکرد‌های کیفی استفاده می‌شود.
مراحل اجرای بحث گروهی متمرکز :مرحله اول : تعیین موضوع مسالهتعیین موضوع مساله اصلی بحث، دارای این اهمیت است که اگر وجود نداشته باشد و مشخص نشده باشد بحث یا به انحراف کشیده شده یا اطلاعات زیاد و پراکنده‌ای به دست می‌آید که به سختی می‌توان آن ها را دسته‌بندی کرد. از طرفی تعیین موضوع تاثیر مهمی بر تعیین چگونگی اجرای مصاحبه دارد. همچنین باید مشخص شود که این بحث گروهی به عنوان یک روش مستقل مورد استفاده قرار می‌گیرد یا این که تنها کمکی برای دیگر شیوه‌ها است.
مرحله دوم : آماده کردن سوال ها و نوشتن راهنمای بحثراهنمای بحث شامل مهمترین و کلیدی‌ترین سوال‌های محقق درباره موضوع است. بنابراین محقق باید بتواند موضوع اصلی تحقیق را در چند سوال کلیدی ( بین 9 تا 12 سوال) خلاصه کند. از همین سوالات کلیدی است که در مرحله بعد سوالات فرعی بیرون کشیده می‌شود تا چگونگی جریان بحث گروهی را روشن سازد. هرچه سوالات کمتر باشد بحث گروهی متمرکزتر و تفسیر و تحلیل آن راحت‌تر و سریع‌تر صورت می گیرد. نکته مهم دیگر این است که سوالات مسیر بحث را روشن و مشخص می‌سازند لذا باید سوالات به شکل محوری اولویت‌بندی شوند.
مرحله سوم : تنظیم سوال‌ها و راهنمای پرسیدنپس از تنظیم سوالات کلی نوبت به شکستن سوالات اصلی به سوالات فرعی است. سوالات فرعی سوالاتی جزیی‌تر و روشن‌تر هستند. برای هر سوال کلی می توان حداکثر 5 سوال فرعی مطرح کرد. بهترین راه برای رتبه‌بندی و دسته‌بندی سوال‌ها آن است که از سوال‌های کلی‌تر آغاز کنیم و به سوالات جزیی‌تر برسیم. هنگام مرتب کردن سوال‌ها نباید بین آنها شکاف موضوعی وجود داشته باشد به این معنی که نباید بدون مقدمه از موضوعی به موضوع دیگر وارد شد. از طرفی باید از سوالات اضافی نیز پرهیز کرد زیرا هم کیفیت مصاحبه را و هم دقت پاسخگو را کاهش می دهد.
مرحله چهارم : انتخاب شرکت کنندگانانتخاب شرکت‌کنندگان بسته به موضوع است و باید با توجه با اهداف تحقیق انتخاب شوند و کسانی باشند که بهتر از دیگران به سوال‌های تحقیق پاسخ گویند. برای انتخاب شرکت‌کنندگان در نظر گرفتن سه معیار زیر الزامی می‌باشد:
- افراد متجانس و همگن باشند.
- نمایانگر گروه بزرگتر باشند.
- با یکدیگر آشنا نباشند.
تعداد افراد مناسب برای بحث گروهی متمرکز حداکثر 12 نفر است در این مورد دو دیدگاه وجود دارد برخی گروههای 7 تا 9 نفر و برخی گروههای 12 تا 15 نفره را مناسب می‌دانند. و باید توجه کرد که در انتخاب افراد به نحوی انتخاب کنیم که تاثیرگذاری افراد بر یکدیگر به حداقل برسد.
به عنوان مثال دو نفر که رئیس و مرئوس یا زن و شوهر هستند را با هم انتخاب نکنیم.
مرحله پنجم : انتخاب زمان و مکان مناسب :آزمایش‌هایی که در محیط آزمایشگاه صورت می‌پذیرند از آنجا که با فرآیندهای زندگی روزمره بیگانه‌اند، غالباً مورد انتقاد قرار می‌گیرند. از این رو، محققان تلاش می‌کنند که گروههای کانونی را به جلسه‌هایی مشابه جلسه‌هایی که مردم در مورد موضوعی به بحث می‌پردازند تبدیل کنند.
برخی از این تحقیقات که به صورت گروه کانونی انجام گرفته در منزل یکی از اعضا تشکیل شده است، صمیمیت بیشتری را موجب شده است.
مرحله ششم : اجرای بحث گروهیبرای اجرای بحث گروهی پس از حضور اعضا باید مراحل زیر طی شود :
- مقدمه بحث ( که در راهنمای بحث حتما باید نوشته شود )
- ورود به بحث ( با توجه به ترتیب سوالاتی که مشخص شده است )
- بررسی عمیق هریک از سوال‌های کلیدی و سوال‌های جزیی‌تر
- خاتمه ( جمع بندی آراء افراد باید به نحوی باشد که اظهار نظر خود محقق وارد نشود )
نکته : نتیجه گیری باید حاصل تعامل گروهی بین اعضا باشد بنابراین دو عنصر اصلی در بحث گروهی یعنی گرداننده و شرکت کنندگان باید با هم تعامل خوبی داشته باشند. گرداننده باید قادر باشد با بکار بستن تمهیداتی تمامی تیپ‌های افراد را اعم از خجالتی و غیر خجالتی یا کم حرف و پر حرف در بحث شرکت دهد.
در مورد گرداننده بحث باید موارد زیر را رعایت کرد :
- با موضوع بحث آشنایی کامل داشته باشد.
- نسبت به موضوع بحث هیچ گونه تعصبی نداشته باشد.
- با زبان و فرهنگ شرکت کنندگان آشنا باشد.
- مدیر خوبی برای اداره بحث باشد.
- رئیس و مرئوس شرکت کنندگان نباشد.
- هم سن یا کم سن تر از مصاحبه کنندگان نباشد تا در نزد مصاحبه شوندگان دارای اعتبار باشد.
- بر اساس موضوع و شرکت کنندگان توجه به جنسیت اهمیت دارد.
مرحله هفتم : استخراج اطلاعاتگرداننده بحث و یادداشت کننده بحث می تواند یک نفر باشد و در عین حال می تواند دو نفر باشند. برای ثبت و استخراج راحت اطلاعات باید علاوه بر یادداشت کردن از ابزار هایی نظیر ضبط صوت و دوربین فیلم برداری نیز استفاده کرد. حتی توجه به ژست‌ها و بازخورد های غیر کلامی شرکت‌کنندگان نیز از اهمیت زیادی برخوردار بوده و باید ثبت شوند. به منظور دستیابی به اطلاعات دقیق‌تر نام و مشخصات هر پاسخگو در مقابل پاسخ‌هایی که داده شده‌اند باید ذکر شوند. به عنوان مثال: رضا 18 ساله دیپلمه چنین سخنی گفته است یا محمد 58 ساله و دکتر .... .
مرحله هشتم : تحلیل نتایج و ارایه گزارشدو هدف اصلی برای تحلیل نتایج وجود دارد :
1-تایید یا رد فرضیه های تحقیق
2- یافتن پاسخ برای پرسش های تحقیق
نتایج بحث گروهی متمرکز را به صورت زیر می توان ارایه داد :
1-مدل خام اطلاعات : تنها به ذکر نظرات و عقاید شرکت کنندگان بسنده کنیم
2-مدل توصیفی اطلاعات : به توصیف آن چه در جلسه بحث گذشته بپردازیم که البته با مثال‌هایی از گفته‌های شرکت‌کنندگان آن را مستند می‌کنیم.
3-مدل تحلیل اطلاعات: به تحلیل اطلاعات به دست آمده می‌پردازیم.
رئیس/ گرداننده / مصاحبه‌گر گروههای کانونی : Facilitator
ریاست یک گروه کانونی به تنهایی یک مهارت محسوب می‌شود به طوری که رئیس گروه مجبور به ایفای نقش‌های مختلف طی دوره بحث و مذاکره می باشد.
او باید در متودولوژی (روش شناسی)، طراحی و فرآیند گروههای کانونی تخصص لازم و کافی داشته باشد. آمادگی ذهنی داشته باشد. سوالات مربوطه را از حفظ باشد. مذاکرات را ثبت کند.
نقش رئیس گروه در حین اجرای تحقیق :شروع بحث و مذاکره با خوش آمد گویی و ارایه اطلاعات پیش زمینه ای به شرکت کنندگان
ارایه توضیحات اولیه پیرامون اصول پایه و فرمت جلسات
نظارت و کنترل بر تعامل اعضای گروه
شروع مجدد بحث و گفتگو در صورت مواجه شدن با مشکل یا مساله
بیان جملات پایانی و ابراز تشکر از شرکت کنندگان در تحقیق
پرسش نامه :پرسش های مورد نظر تحقیق باید به صورت دقیق طراحی شوند. برای یک جلسه گروه کانونی تعداد 5 تا 6 پرسش کافی است. ( بایستی تعداد سوالات کمتر از 10 مورد باشد)
پرسش ها باید :الف ) از نوع باز بوده و از طرح سوالات دو جوابی بلی / خیر خودداری شود.
ب ) به ندرت از سوالات چرایی استفاده شود.
ج ) بایستی سوالات به طور منظم آماده شود اما جریان طبیعی داشته باشد. بایستی از پرسش های دیگران باز خورد دریافت کنید.
د ) سوالات را با ترتیبی منطقی آماده کنید.
ه ) از سوالات پیش بینی نشده هم استفاده نمایید.
و ) مصاحبه گروه کانونی را آزمون کنید.
مزایای گروه های کانونی :به محدوده گسترده‌ای از اطلاعات می پردازد که بررسی آن در توان دیگر شیوه‌ها نیست.
این شیوه می‌تواند چگونگی فرآیند دادن معنا به یک موضوع مادی را به دست می‌آورد.
به راحتی به عنوان ابزار کمکی در اختیار دیگر شیوه‌های دقیقی قرار می‌گیرد.
- ایجاد ارتباط و تعامل طبیعی بین اعضای گروه و نیز افزایش ارتباط آنها.
- بررسی و آزمون دقیق و عمیق موضوعات مورد نظر
- فراهم نمودن داده‌های مورد نظر با سرعتی بیشتر و هزینه کمتر
- اجرای آن نسبتا آسان بوده و در حالت کلی نیاز به آمادگی کمتری دارد
- ایجاد تعامل و ارتباط مستقیم محقق با پاسخگویان و دریافت اطلاعات از پاسخ های شفاهی و کتبی
- روشی بسیار انعطاف پذیر بوده و با طیف گسترده‌ای از موضوعات، افراد و رویدادها کاربرد دارد.
- قابلیت درک آسان از نتایج و یافته‌های تحقیق
- ایجاد اعتماد بیشتر در تصمیم‌گیران برای پیگیری در اجرای تحقیق
معایب گروه های کانونی :- کنترل و نظارت کمتر بر گروه و نوع اطلاعات بدست آمده
- نمونه گیری ساده‌است‌و انتخاب گروههای کوچک‌قابلیت تعمیم به جمعیت بزرگتر را به شدت محدود می‌کند.
- مستلزم انتخاب مصاحبه‌گرهای کاملاً آموزش دیده و مطلع از پویایی‌هایی و جهت رفتار گروه
- کسب اطلاعات نامتعادل و ناهمسنگ در نتیجه پویایی های گروه.
- عدم قطعیت در مورد درستی پاسخ های مصاحبه شوندگان
- احتمال ایجاد نتایج ناشی از جهت گیری اعضای گروه
دیگر تکنیک‌های پژوهش گروهی• The nominal group technique
• Delphi
• Brainstorm
• synaptic
• Leaderless discussion groups
منابع مورد استفاده1- Media Audiences : focus group interviewingفصل 10 از کتاب : Mas communication research methods
2- روش تحقیق در علوم اجتماعی ، جلد دوم ، نوشته ارل ببی ترجمه دکتر رضا فاضل
3-
http://karane.blogfa.com4- Wikipedia5. History of Focus Groups -
http://cqi.uco.edu/FocusGroups1.ppt 
پست‌ها
